Antaba

Średniowieczne antaby – tajemnicze symbole na drzwiach i skrzyniach

Co to są antaby i jak powstały?

Archiwum prywatne autorki

Antaba to metalowy uchwyt, najczęściej w formie obręczy czy pałąka i ruchomy w różnym stopniu, który służył do otwierania skrzyń, drzwi lub bram. Historycy sztuki nazywają go antabą (lub hantabą, z niem. die Handhabe – rękojeść). Często miały formę głowy lwa lub gryfa. Umieszczone w okuciach mebli lub obudowie zegarów bywały głównie dekoracją, ale na boku trumny i na przykład na dekoracyjnych wazach pełniły bardziej praktyczną funkcję, umożliwiając ich przeniesienie.

Antaba umieszczona na drzwiach lub bramach (furtach), najczęściej w postaci lwiej głowy z ruchomą obręczą, służyła często za kołatkę. Antaby były wykonane z brązu, żelaza, mosiądzu lub srebra. Ich kształt i zdobienie zależało od stylu, regionu i epoki. Pojawiały się w różnych częściach Europy, Bliskiego Wschodu i Azji. Podobno najstarsze znane antaby pochodzą z VII wieku i znajdują się w Iranie. W czasach hellenistycznych służyły właścicielom niewolników do podkreślenia swojej pozycji. W starożytnej Grecji niewolnicy byli przykuwani łańcuchem do przymocowanego na drzwiach ciężkiego pierścienia, gdzie witali gości.

Ale głównie kojarzymy je ze średniowieczem, a najczęstsza ich forma występująca w sztuce romańskiej i gotyckiej to lwia maska z uchwytem do stukania w zębach.

Podobnie jak posągi lwów przy stopniach prowadzących do pałacu czy przy ogrodzeniu, umocowana na drzwiach oprócz funkcji użytkowej antaba spełniała również funkcję apotropaiczną – czyli odstraszała złe moce od danego domostwa, broniła im wstępu. Gisernicy mogli więc nadać swoim wyrobom naprawdę fantazyjne kształty – a im groźniej wyglądała antaba, tym lepiej dla domowników. Szczególnie nadawały się tutaj do wykorzystania wszelkie mitologiczne potwory, zwłaszcza że wkrótce kowale odeszli od klasycznej formy kołatki (obręczy w uchwycie), z mistrzostwem stylizując ciała zwierząt tak, aby przede wszystkim łatwo je było uchwycić w dłoń i mocno uderzyć w drugi kuty element umieszczony pod spodem. Stara polska nazwa antaby to dzierżak.

Motyw lwa lub innych potworów nie był więc tak zupełnie nowy w średniowieczu, lecz dopiero w tym okresie sztuka poddała diabolicznej deformacji naturalistyczny wizerunek lwiej głowy i na drzwiach kościołów pojawiły się maski groźnych potworów.

Gisernicy – celebryci średniowiecza

Gisernik to odlewnik przedmiotów z metalu w specjalistycznym warsztacie odlewniczym, inaczej giserni. Gisernie były często zlokalizowane w pobliżu kopalń, hut lub miast. Gisernicy w średniowieczu byli ważnymi rzemieślnikami, którzy produkowali różne przedmioty z metalu, takie jak broń, zbroje, monety, biżuteria, naczynia, narzędzia, ozdoby i elementy architektoniczne. Używali różnych technik odlewniczych, takich jak odlewanie woskowe, odlewanie piaskowe, odlewanie formą traconą lub odlewanie w glinie. Gisernicy byli zorganizowani w cechy, które regulowały ich prawa, obowiązki i jakość pracy. Byli również zaangażowani w rozwój nauki i techniki w średniowieczu, ponieważ eksperymentowali z różnymi metalami i stopami, a także prochem strzelniczym i zegarami mechanicznymi. Rozkwit techniki odlewniczej nastąpił w średniowieczu i w okresie odrodzenia. Powstało wtedy wiele odlewanych pomników i tak imponujących dzieł jak Drzwi Gnieźnieńskie.

Gisernicy byli swego rodzaju celebrytami tamtych czasów. Do ich mistrzowskich warsztatów trudno się było dostać, a ich dzieła miały charakterystyczny dla danego mistrza kształt. O najlepszych zabiegały miasta, kościoły i możni. Obecnie słowo „gisernik” jest rzadko używane i najczęściej odnosi się obecnie do odlewników dzwonów lub czcionek.

Jednymi z najbardziej znanych odlewników w średniowieczu była rodzina Apengeterów. Z jej warsztatu wyszło wiele przepięknych dzieł podziwianych do dzisiaj. Były tak charakterystyczne, że przyjęło się nawet nazywać podobne prace apengeterami. Jedne z najbardziej znanych prac Hansa Apengetera to chrzcielnica z Lubeki, świecznik z Kolberga czy nagrobek biskupa Heinricha Bochholta w katedrze w Lubece.

Jakie znaczenie miały antaby w średniowieczu?

Antaby były nie tylko elementami użytkowymi, ale także przedmiotami ozdobnymi i symbolicznymi.

Antaby pełniły więc kilka ważnych funkcji w średniowieczu. Oto niektóre z nich:

Funkcja użytkowa: Antaby służyły do otwierania i zamykania drzwi, bram lub skrzyń. Były to elementy metalowe, które mocowano do skrzydła drzwiowego lub pokrywy skrzyni. 

Funkcja estetyczna: Umieszczane na drzwiach kościołów pełniły funkcję dekoracyjną. Były często bogato zdobione i miały różne kształty i motywy. Najczęściej spotykane były antaby w formie głowy lwa lub gryfa, ale także innych zwierząt, roślin, ludzi lub geometrycznych wzorów. Służyły za ozdobę drzwi lub skrzyń i podkreślały ich styl i charakter. Stanowiły znak prestiżu i bogactwa właściciela. Lew jako strażnik przybytku był symbolem siły i władzy.

Funkcja symboliczna: Antaby nawiązywały do różnych znaczeń i symboli, które były ważne dla ich właścicieli lub użytkowników. Niektóre miały związek z religią, np. głowa lwa symbolizowała Chrystusa lub siłę Bożą, a winna latorośl oznaczała życie i zbawienie. Niektóre antaby odnosiły się do heraldyki, np. głowa gryfa była godłem wielu rodów szlacheckich lub miast. Szczególna grupę stanowią rzadko spotykane kołatki z paszczą lwa pożerająca głowę człowieka. Wszystkie te dzieła miały charakter magiczny, gdyż zgodnie ze słowami psalmu Salve me ex oro leonis pożerający lew był w sztuce romańskiej symbolem diabła, jego otwarta paszcza to otchłań wiecznego potępienia, a pożerana ofiara stanowiła personifikację grzechu.

Funkcja prawna: Dotknięcie pierścienia antaby w kościele mogło służyć za potwierdzenie, swego rodzaju podpis w czynnościach prawnych związanych z przysięgą, przelewem własności dóbr oraz uzyskaniem prawa azylu. Były więc symbolem immunitetu Kościoła.

Niewiele jest zachowanych kościelnych antab z głową lwa, do naszych czasów przetrwało około 500. Wiele z nich zaginęło lub zostało przeniesionych do innych lokalizacji.

Jeszcze rzadszą grupę stanowią antaby, które w paszczy bestii mają głowę ofiary. Zakłada się, że istnieje tylko dziewięć takich obiektów. Do tego wyjątkowego grona należy właśnie kołatka z Czerwińska, skradziona podczas II wojny światowej przez austriackiego naukowca Dagoberta Freya.

Ciekawostka – antaba na słynnych drzwiach, przez które wchodzą światowi politycy

Antaby lubią szczególnie Anglicy, a najbardziej w Wielkiej Brytanii znana jest kołatka znajdująca się na drzwiach siedziby premiera przy Downing Street 10. Została zamontowana w latach 70. XVIII w. i stanowi jeden z symboli urzędu premiera.

Źródła:

Teresa Mroczek, Czerwińsk romański, Oficyna Wydawnicza Auriga 1972